Zuwentse waorde en oetdrukkingen
| Zuwents | Betekenis |
| MACH, MACHT | kracht. “Ik bun de mach in den arm kwiet”. |
| MAGE | “‘De katte gaat mi-j neet meer met de mage lopen”, zeg i-j a’j meer as zat egettene hebt. |
| MAG-SACH | het kan best zo zijn. “Mag-sach da’j op tied bunt veur de busse; dee kump pas um half vere”. |
| MAKKE | 1) kapje van het brood. “Too moder, lang mi-j de makke”. 2) dikke laag. “Der lig ne makke snee”. 3) “Ne makke volk” – een (grote) menigte. 4) “’t Is mi-j ene makke” – het kan mij niet schelen. |
| MANE | made. “Kort veur de maann uut de schinke kroept, smek ze ’t beste”. |
| MANEGELD | geld waaraan men de schuldenaar herinneren mag; geld dat men mag opeisen. “Kaartegeld is manegeld”. |
| MANGEL | voederbiet. “Met ’n kniepmes hollen wi-j vrogger ne mangel oet, maken der ’n paar ogene in, zatten ’n stumpken keerse der in en stokken dat ’s aovends an; dat was um kindere en oldere leu dee langes kwammen bange te maken”. |
| MANGELKOELE | kuil waarin voederbieten bewaard worden. “Wi-j mot de mangelkoele afdekken met schadden”. |
| MANGES, MANGS | 1) alvast. “I-j könt dit mangs wal doon”. Kiek bi-j: vedan. 2) “Mangs wal; aj’t neet” – soms wel, maar niet altijd. |
| MAOG | 1) (klein) kind. “Noo mot de mäögen naor barre”. “Wat hebt dee lastege mäögen noo weer te drammen”. 2 [Harv.] “Dee mäöge” – die lieden. “Dee mäöge slepen in plaggenhutten”. |
| MÄÖGE | kerels, lui. “‘Hee zei, dat dee mäöge in ‘hunebedden’ slepen’, schreef paoter Reinders”. |
| MAOL | 1) “’n Mäöltjen eerpele” – zoveel aardappels als men in één keer kan eten. “’n Mäöltjen eerpele schellen”. 2) “Iemand ’n mäöltjen smeer geven” – iemand een pak slaag geven. |
| MAOLE | vaars. “Door he’j ne beste maole lopen, Jans”. Kiek bi-j: veerze. |
| MÄÖLMOES | iemand met een bleek gezicht |
| MAONE | 1) maan. “’t Is heldere maone; good vezietenweer’, zeien ze vrogger ton der nog gin verlichting langs de straote was”. 2) “’t Mäöntjen” – de tonsuur. “Bi-j dén broenen paoter kö’j ’t mäöntjen kwelke zeen”. |
| MAOTE | 1) “Borklose maote” – overvol (kopje koffie, thee, jenever e.d.). Kiek bi-j: lieke, striekend. 2) “’n Mäötjen foezel” – 1 dl. jenever. Kiek bi-j: pötjen. 3) “Mooi an de maote waezen” – een voor zijn leeftijd normaal postuur hebben. “Den kleinen Drieka is mooi an de maote”. |
| MÄÖTE | de lijn waar een (knikker)spel begint. “Bi-j ’t knikkern mos i-j achter de mäöte staon”. |
| MARIABLEUMKEN | [Harv.] madeliefje. (Bellis perennis) “Den hof steet vol Mariableumkes”. |
| MARKETONNE | bepaald soort perzik. “Wi-j kriegt van ’t joor geen marketonnen”. |
| MARKOLLE, MARKOLVE | vlaamse gaai (Garrulus glandarius). “I-j könt de markölve heuren schreeuwen”. |
| MARREMOTPERE | (bergamot)peer. “Lust ow marremotpeern?”. |
| MARTELEN, MATTELEN | zwoegen. “’t Is dufteg mattelen um zonne stobbe kort te kriegene”. |
| MASKLIMMEN | “Bi-j masklimmen hangt baoven an ’n lange paol, dén met greune zepe in-esmeerd is, de prieze; de jonges hebt olde klere an en aske of zand in de tesse um bi-j ’t der in klimmen meer grip op den paol te hemm”. |
| MASSE | 1) “Wat in de masse hemm” – veel kunnen en weten. “Gert hef adeg wat in de masse”. 2) heumasse – grote hooimand. Kiek ok bi-j: benne |
| MASSEN | 1) ijlen; ook: een beetje dement zijn. “Hee is al old en met hotten is e an ’t massen”. 2) “Mieren en massen” – Kiek bi-j: mieren. |
| MATHAOK | een soort pikhaak, gereedschap waarmee de maaier het (met de zicht gemaaide) graan naar zich toe haalt om er een ‘garve’ van te maken. “Bi-j ne zich heurt ne mathaok”. |
| MEDDAGSLAOP | middagdutje. “Meddagslaop hollen” (een middagdutje doen). |
| MEERT | 1) “Meertse bujjen” – maartse buien. 2) “‘Kaal holt in meert is geld weerd’, en ‘Inholdende meert is gold weerd’, zekt ze um an te geven dat ne kolden meert gunsteg veur de natuur is”. 3) “Ne dreugen meert en ne natten april; Ne keulegen mei is wens en wil” |
| MEERTBLOME | narcis. “Meertblomen hebt ne mooie, gaele kläöre”. Kiek ok bi-j: aprilblome, paosblome. |
| MEERTS | (gezegd van een kat) krols. “Ne meertse katte”. |
| MEERZE | achterwerk. |
| MEESTPARTS | meestal. “’t Vrus meestparts in februari”. |
| MEI | “’s Meis” – in mei. “’s Meis gingen de jonge maekes hen denen”. |
| MEIMARK | voorjaarskermis. “Dee hebt mekare etroffene met de meimark”. |
| MEIRAEGEN | meiregen. “‘In den meiraegen lopen deut ‘m niks; door was i-j van’, zei vare altied”. |
| MEISTEREN | “Met ene an ’t meisteren waezen” – iemand onder doktershanden hebben. “Onze Mina is slim krank; ze is bedreufd te passe ekommene; ze bunt ter met an ’t meisteren”. |
| MEIWORM | meikever (Meblontha vulgaris). “Meiwörme zit geerne in ne beukenhegge”. |
| MELDE | melde (Atriplex hortensis). “‘Melde et ze bi-j armood en bi-j welde’, wodn ezegd um an te geven dat arme en rieke leut atten; arme leu ‘t attent vake umdat ’t zo vrog al te verbouwen was”. |
| MELEN | windhalm (Apera spica venti). |
| MELK | “Melk wodn” – (gezegd van een koe) kalven. “Honneer mot Roosjen 21 melk wodn?”. |
| MELKRIEDER | melkrijder. ” ’s Mons mossen de bussen al vrog an den diek staon, want i-j mochten den melkrieder neet laoten wachten”. |
| MELKRIT | route waarin de melkbussen voor de melkfabriek opgehaald worden. “Vrogger ha’j as melkrieder ’n melkrit” |
| MEMME | 1) tepel. 2) “An de veurste memme liggen” – wie het dichtst bij het vuur zit, warmt zich het beste. 3) “Leide mos melken; Melken de koo; ‘Verdorie ‘, zei Leide, ‘de memme zit too’; Too nam ze ’n streuken en porden der in; ‘Bo wisse’, zei Leide, ‘No he’k ’n begin'” (riemken). 4) borst. “Dat mense had mi-j toch ’n paar memm”. Kiek bi-j: titte. |
| MENDE | [Vra.] mand. “Appele in de mende, holt in de kiste, papier in de deuze, eerpele in de moeke, nog meer eerpele in de benne of mende, eiere in den korf, stront in de tonne, zaod in ’t spintvat, vleis in ’t zaitkuven, ’n kniep-mes in den naoszak, geld in den buul, melk in de kanne, kollen in de tuite”. (mende: ook meervoud van mand) Kiek bi-j: benne, moeke, |
| MENNEG | 1) flink, kloek. “Den Lechtenvoordsen wind is heel wat menneger as den Grolsen”. 2) “’n Menneg keerltjen” – een flink kereltje. |
| MENNEG-ENE | [Harv.] menigeen. “Menneg-ene gink geerne veur ne kere wied van hand”. |
| MENNEKEN | 1) een klein manneke. 2) stutbalkje, in de bouwvak gebruik. |
| MENSE | vrouw. “Dat is toch zon raar mense”. Kiek bi-j: vrommes. |
| MESBIER, MESTBIER | mest, door de buren gegeven ter gelegenheid van een huwelijk. “Van de naobers he’w ne kore mesbier ekregene want wi-j bunt hier ni-js begonnene”. |
| MESJOKKE | gek |
| MESNAT, MESTNAT | doornat, kletsnat. “Sneeg deurlopen, anders komme wi-j mesnat in huus”. |
| MET | (mager) vlees voor metworst. “’t Met is op en de darme ok; meer metworsten kö’w neet maken”. “As ’t met völt, kö’w monn wosten”. Verg.: wosten. |
| METTODDEN | meenemen, meeslepen. “Mot ik dat allemaole mettodden noor huus?”. |
| METWOSTE | metworst. “Met de gaffel worden de vleisspielen met zesse of zeuven metwosten in de wieme ehongene um lieskes-an te dreugen”. |
| MEUJE | 1) tante, gewoonlijk aangetrouwd. “Hanne-meuje”. 2) oudere vrouw. “De meuje most ’t etten klaor maken”. |
| MEUJENVET | vetrolletjes op de rug van een dikke, oudere vrouw. “Dee is ok neet vri-j van meujenvet!”. |
| MEUR | niet sterk. “Dat töw is meur”. |
| MICHELT | “Ne michelt van ne keerl” – een smeerlap; een onbetrouwbaar persoon. |
| MIDDELDER, MIDDELER | uitneembare paal in de grote deeldeur. “Tonie; haal i-j den middelder der is uut; de nindeure mot wiedwagen los”. Kiek bi-j: milder. |
| MIDDENTE | “In de middente” – in het midden. “Den weesboom mos altied mooi in de middente liggen”. |
| MIEG-EMPE | mier. “Mieg-empen mo’j met petrollie bestrienn”. |
| MIENSHALVE | wat mij betreft. “Mienshalve ko”j dat rösteg doon”. |
| MIEREN. | “Mieren en massen” – onrustig zijn. “Hee is altied an ’t mieren en massen”. |
| MIES | nijdig, kwaad. “Door hoof i-j neet mies aover te waene”. |
| MIETE | (graan, hooi)mijt. “Ne miete vatten kan lange neet iederene; ’t is lasteg wark”. 2) zeker insect: mijt. “Der zit miete in ’t mael”. |
| MIETEREG | kwaad. “Door word i-j mietereg van”. |
| MIETJEN | achterbakse jongen of man. “Ik heb ‘m neet hoge; ’t is ’n mietjen”. |
| MI-JE | Marie. “Tante Mi-je kump tokken wekke op veziete”. |
| MI-JEMEUJE | “’n Mi-jemeuje” – een oudere vrouw die zich nog overal mee bemoeit. “I-j bunt mi-j zonne mi-jemeuje”. |
| MILDER | [Zie.] Kiek bi-j: middelder, middeler. |
| MILLESIEN | medicijn. “Wi’j effen de millesienen halen bi-j den dokter?”. |
| MISSE | “Late misse” – hoogmis. “No geet e weer naor de late misse; zonne vrommen sjoks is dat!”. |
| MODDE | [Harv.] modder, modderachtige aarde, slik. “In de modde van ’t vaene ligt dikke beume”. |
| MODDEPANNE | modderschep. “Der besteet ’n portret van den Lechtenvoordsen Modde-Jan met de moddepanne; ’t steet in ’t beuksken met olde ansichtkaarten van Lechtenvoorde”. Kiek ok bi-j: bats, batse |
| MO’DELS | modern. “Dat is ne modelsen boer”. |
| MOEKE | 1) mandje. “’t Muuksken veur de eerpele”. “Gat Jan te Loeke; Pisten in de moeke; Pisten in ’t veur; En gink er too vandeur” (riempken). Kiek bi-j: benne, mende. 2) “Ze hef wat in de moeke” – ze is zwanger. 3) huidontsteking bij paarden: mok. “Dat peerd hef slim mok an de peute”. |
| MOESDOOD | morsdood. “Door lag e, moesdood!”. |
| MOETHOLLE | geheime bewaarplaats. “Derk reukten in den Tweeden Weerldoorlog altied goeien tebak; dén had vaste nog ne moetholle doorveur”. Kiek bi-j: motholle |
| MOETHOLLEN | hamsteren. “In den oorlog waren de leu allemaole zo völle meugelek an ’t moethollen”. |
| MÖLDER | molenaar. |
| MÖLLE | molen. “Vrogger spöllen wi-j um Piet Willemsen ziene mölle op den plas van de botterfabriek”. |
| MÖLLENKORE | kar waarmee men oorspronkelijk het zaad naar de molen vervoerde”. |
| MÖLLENKORESROET | klein knopkruid (Galinsoga parviflora); harig knopkruid (Galinsoga ciliata). |
| MOMBAK | masker, mombakkes. “Met Veslaovend meken de kindere zich ne mombak”. |
| MONDWARK | “‘Wat? Heb i-j weer wat an ’t mondwark?”, zeg i-j as ter ene ne groten mond hef. |
| MOOS | boerenkool. “Moos met zoere worste”. |
| MÖPKEN | 1) mop, grapje. 2) koekje. “Wil ’n möpken bi-j de koffie?”. |
| MOPPERDEUZE | mopperaarster (vrouw). “Ne eeuwege mopperdeuze; dat bu’j”. Kiek voor mopperaar (man) bi-j: mopperklaos |
| MOPPERKLAOS | mopperaar (man) |
| MORE | vrouwelijk konijn. “De more doo’k tokken wekke weer bi-j, dan mot ze ’t moor weer können!”. |
| MORGENSTEERNE | [Harv.] gewone vogelmelk (Ornithogalum umbellatum). |
| MOSSELDERI-JE | rommelhoopje. Kiek bi-j: mossele, mothoop. |
| MOSSELE | afvalhoop. Kiek bi-j: mosselderi-je, mothoop. |
| MOSSELEG | rommelig. “’t Is ter zo mosseleg op daele”. |
| MOSSELEN | rommelen. “Wat zit i-j door toch in ’n heuksken te mosselen, Mina?”. |
| MOT, MOTDAMP | nevel. “Der hing ne fienen mot baoven de weide”. |
| MOTHOLLE. | geheime bewaarplaats. Kiek bi-j: moetholle. |
| MOTHOOP | afvalhoop. “At ’t dreuge is, kö’w den mothoop wal anstekken”. Kiek bi-j: mosselderi-je, mossele. |
| MOTS | “Mots zo” – al te. “Dat is joo mots zo mooi!”. “Dat is mots zo adeg”. |
| MOTTE | varken. “I-j hebt door ’n mooi mutjen in ’t schot liggen”. Kiek bi-j: pogge. |
| MOTTENS | “Dat is mottens” – dat is verplicht. “Is dat mottens da’w door hen mot?”. |
| MOTVOL | tjokvol. “’t Was motvol in de karke”. (afgeleid van: mudvol) |
| MUSKE | [Harv.] muts. “Mi-jemeuje, dee musken naejen”. |
| MUUR | overrijp. “De rogge is muur”. |
| MUURPLATE | ieder der twee balken, gelegen op een zijmuur van een boerderij, dienend tot steun van het dak |