Zuwentse waorde en oetdrukkingen
| Zuwents | Betekenis |
| HAAIKE | [Vra., Zie.] onaangename vrouw. “Ne haaike is ’t; veur- good”. |
| HAANSKE | [Lie., Zie.] handschoen. “Doot de haansken an; ’t is kelde”. Kiek bi-j: hanse. |
| HAAR-OP | bevel voor paarden om naar links te gaan. |
| HAARROOK | rook, ontstaan bij het branden van heide tijdens ontginningswerkzaamheden rond 1930. “Op dee boerderi-je hadn ze vrogger völle las van den haarrook”. |
| HAARSPIT | klein aambeeld dat bij het haren in de grond wordt gestoken. |
| HAEGEN | 1) “Brand haegen” – [Vra.] turf opzetten om het te laten drogen. “Ik mot nog wat brand haegen”. 2) “Zich haegen” – zich opknappen. “Ik mot mi-j nog luk haegen veur a’k oetgao”. “Dee-t-zich good haeget, kump ter geeuw oet!”. |
| HAELEN | een ‘gast’ met een stroband vastbinden. “Met ne zeel de zes garven van ne gas haelen”. |
| HAENEKLEED | doodskleed. Kiek bi-j: hennekleed; verg.: verhaenekleden. |
| HAEVEL | erg onhandig persoon. “Bi-j ’t wark is ’t ne haevel”. |
| HAKKE | 1) zeker werktuig om plaggen te maaien: hak. “Bi-j ne hakke steet de hakkenstelle schuun op ’t blad”. 2) hak, hiel. “Dalek tredt ow de koo op den hakke”. 3) “I-j könt mi-j de hakke violen” – je kunt me nog meer vertellen. |
| HAKKENSPIER | hout waaraan het geslachte varken werd opgehangen. “Pas op! ’t Varken schöt ow van het hakkenspier”. |
| HALLOZIE | horloge. Kiek bi-j: allozie. |
| HALSGAT | keel. “Bo jao; sloek mor deur; i-j meent da’j ’t halsgat groot genog hebt!”. |
| HALTERSTRANG, HALTERSTRANK | koetouw. “Doo de koo den halterstrang umme, anders Iöp ze ow weg”. |
| HAMPEL, HAMPELMAN | iemand die moeilijk loopt. “Mo’j dén hampel door ’s aover de straote zeen stippen”. |
| HAMPSKNUPPEL | dwarshout voor aan de wagen waaraan de trekkettingen vastzitten. “Dén keerl kan rienn met peerd en wagen: hee geet gewoon op den hampsknuppel staon en gasket ter met de zwöppe aover”. |
| HAMPSSLAEGEL | [Vra.] Kiek bi-j: hampsknuppel. |
| HAMSKNUPPEL | [Zie.] Kiek bi-j: hampsknuppel. |
| HAND | “Van hand waezen” – niet thuis zijn. “Hee is steureg van hand; noo is e weer nao Deutekem hen”. |
| HANDEBREED | “Gin handebreed” – geen handbreedte. “’t Keerltjen geet gin handebreed van zien moder weg”. |
| HANDGROTEN | speculaas ter grootte van een vlakke hand. “Doot mi-j moor ’n half pond handgroten”. |
| HANEHOLT | “Tusken de hanehölter” – ruimte onder de nok van het dak, tussen de hanebalken. “’t Is ’n zoer wark a’j ’t heuj vaste traenn mot tusken de hanehölter |
| HANEKLAUW | hanepoot (Echinochloa crus-galli). Kiek bi-j: vogelvoot. |
| HANEN | [uutspr.: haann] (een zeis of ander maai-instrument) scherpen. “Vare zit te hanen bi-j de nindeure”. |
| HANEPOOT | zevenblad (Aegopodium podagraria). Kiek bi-j: geerze. |
| HANG-AOVER-DE-LIPPE | zuurkool. “’t Gif vandage hang-aover-de-lippe met spek”. Kiek bi-j: zoerkool, zoermoos. |
| HANGELIPPE | een kind dat pruilt; moederskindje. “Door steet dee hangelippe weer; wat zit aer no weer in de waege?”. |
| HANSE | handschoen. “Woor bunt miene hansen?”. Kiek bi-j: haanske. |
| HAOLBOOM | balk in de schoorsteen, waaraan het haal hangt. |
| HAOLIEZER | een soort tandheugel waaraan een ketel of pot boven het open vuur kan hangen. “Den waterkettel hönk an ’t haoliezer baoven de rakoele”. |
| HÄÖSTEG | plotseling, onverwachts. “Hee is häösteg estorvene”. Kiek bi-j: loepereg. |
| HÄÖVELEG | “Häöveleg lopen” – moeilijk lopen. “Wat löp e weer häöveleg; ik geleuve dat ‘m de klompen te klein bunt”. |
| HAOZE | kous. “Doot ow de boksepiepen in de haozen, dan krie’j ze neet in de speken”. |
| HAOZENVÖTTELE | [Harv., Zie.] “Op haozenvöttele” – op kouse-voeten. “Op haozenvöttele kwamm de kindere de slaopkamer van vare en moder in”. |
| HARBARGE | [Harv.] herberg, café. “As harbarge en brouweri-je leverden vrogger ’t Reijrink in den roggenbouw Sint-Jaopiksbeer veur wied in den umtrek”. |
| HARBARGEN | 1) overnachten. “Ne vroggen man, dén harbargt neet” – iemand die vroeg op pad is, hoeft niet elders te overnachten. 2) verteren, gebruiken. “Ik hebbe nog ne teer-stuver met-ekregene um onderweg nog ne kere te harbargen”. |
| HARFS | “’s Harfs” – in de herfst. “’s Harfs is ’t mooi in de buske”. |
| HARFSHOND | “As de harfshönde blökt, zit i-j meestentieds in den tweedonkern” – als het waait in de herfst, zit je meestal in de schemering. |
| HARKE | 1) hark. “‘Hark i-j dee mossele ’s bi-j mekare’. ‘Waor is de harke dan?'”. 2) stugge vrouw. “Wat ne harke, ze zeg nog nens genaovend” |
| HARMELTJEN | hermelijn. “Ik schrokke; der schot mi-j ’n harmeltjen veur de fietse”. |
| HARSEPITJEN | bolletje dennehars. “’n Harsepitjen kan lange brann”. |
| HASSELEN | [Zie.] (met een bal) voorzichtig en laag bij de grond spelen. “Neet zo kot bi-j de roeten; gaot maor ’n betjen hasseln op den plas”. |
| HAVERSNOOR | bloeiwijze van de haver. “Haver kö’j direk kennen an de haversnooors” |
| HAWWEL | [Zie.] slechte spreker. “Zonnen hawwel hove wi-j neet as veurzitter”. |
| HAZELNÖTTE | hazelnoot. “Kazzekers vret geerne hazelnötten”. |
| HAZELNÖTTENBOS | struik van de hazelnoot |
| HEBBEN | [uutspr.: hemm] 1) “Zich hebben” – ruzie maken. “Door hebt ter zich ’n paar; ’t geet ter toch heer!”. 2) “Zich lillek hebben” a) in de val lopen b) een grote vergissing begaan. “Hee hef zich lillek ehad”. 3) “In hebben” – (gezegd van koeien) op stal staan. “Heb i-j de beeste al in?”. 4) “Door he’w ons!” – nu zijn we ’t eens! |
| HECHTEN | hijgen. Kiek bi-j: boekslagen, hiemen. |
| HEDEN | (uitdrukking van verbazing) heden! “Heden! Wat heb i-j ne mooien hond op!”. |
| HEED | 1) struikheide. “Tusken ’t heed steet volle heedhekkele. 2) heide, heideveld. “’t Heed brendt”. |
| HEEDBEZZEM | een bezem van heide |
| HEED-EKKELE, HEEDHEKKELE | stekelbrem (Genista anglica). “Der steet völle heed-ekkele tusken ’t heed”. |
| HEER (bijw) | 1) heen. “Woor geet ’t heer?”. 2) vandaan. “Woor kump e heer?”. 3) “Der met heer doon” – a) het iemand naar de zin maken. b) iemand niet tegenspreken. “Doot ter maor met heer”. 4) “’t Geet ter toch heer!” – er is toch een (feest)lawaai! Kiek bi-j: hen. |
| HEER (znw) | 1) “Da’s ne netten heer”. 2) “Hammen-heer” (rector Huishof uit Harreveld, overleden in 1935). “Gotten-heer” (Elschot uit Harreveld). |
| HEERD | [Harv.] “Bi-j den heerd” – bij het vuur, bij de kachel. “As op de daele de beeste bleert; En in de kökkene de vrouwe bleert; Dan zit i-j neet vaste bi-j den heerd” (riemken). |
| HEGGE | smalle strook gras langs een stuk bouwland; ook haag |
| HEIDESCHOLLE | heideplag. “Jan is hen heideschollen halen uut de Hemmele”. |
| HEIL | “Tegen ’t heil in” – tegen de draad in. “Zo wark i-j tegen ’t heil in”. |
| HEKKE | “’t Hekke op de neuze zetten” – de bril opzetten. “Foj; noo mo’k eerste weer ’t hekke op den neuze zetten, anders kan’k dén breef neet laezen”. |
| HEKKELE | plankje (hekel) , bezet met een groot aantal loodrecht staande tanden, waarover men vlas of hennep trekt om de bast te splijten, korte vezels te verwijderen en de lange vezels recht te trekken. |
| HEKSEL | fijngesneden stro e.d. als veevoer. “Is ter nog heksel genog in de hekselkiste?”. |
| HELDER | 1) schoon, netjes. “’t Is ter arg helder”. “Da’s ’n helder mensken”. 2) “’t Geet ter helder op” – (gezegd als a) het hard regent, onweert, stormt e.d.; b) er flink gefeest of heftig geredetwist wordt. |
| HELENDAL | geheel, volkomen. “Das helendal verkeerd |
| HELFTE | steel van een bijl. Kiek bi’j: elefte |
| HELLEG | nijdig, kwaad. “Zo hellig as ne bandrekkel”(= zeer kwaad) |
| HELLEM | “Hellem en Zelhem afzeuken” – overal zoeken. “Ik heb Hellem en Zelhem af-ezoch, maar kon dee lampe nargens kriegen”. |
| HEMDEKNEUPE | 1) kamille (Matricaria). 2) “‘Lus ow hemdekneupethee?’.’lk kan mi-j der wal van schudden!”. |
| HEMP | hemd. “’t Hemp vergettene, vrog verslettenne!” (als je geen hemd draagt, ben je vroeg oud). |
| HEN | 1) “Woor gao’j hen?” – waar ga je naar toe? 2) “Woor kom i-j hen?” – a) waar kom je vandaan? b) waar ben je geboren? 3) “Dat laot hen!” – dat doet niet ter zake. 4) “Da’s al zo lange hen” – dat is al zo lang geleden. 5) “’t Geet zo hen” – ’t gaat wel. “‘Hoo geet ’t ter met?” Och; ’t geet zo hen’. 6) “Hee geet hen knollen roenn – hij gaat knollen rooien. 7) “Ze doot ter maor gewoon met hen” – ze laten het maar op zijn beloop. “I-j mot ter maor gewoon met hen doon”. Kiek bi-j: heer. |
| HENDEG | 1) gemakkelijk. “’t Kan hendeg verkeerd gaon”. 2) waarschijnlijk. “Ze is hendeg al viefteg ewes”. 2) tenger. “’n Hendeg deerntjen”. |
| HENGAON | “Hengaon en warken” – gaan werken. “Lao’w hengaon en binden de garven”. |
| HENNEKEFUUKS | “Hennekefuuks doon” – vals spelen. |
| HENNEKLEED | doodskleed. Kiek bi-j: haenekleed. |
| HENT-UMTRENT | volstrekt. “Dee bokse is mi-j völs te enge; ik kan der hent-umtrent neet in”. |
| HETSEBONNE | puistje, pukkel. “‘k Heb den arm vol hetsebonnen. Zol mi-j wat estokkene hemm?”. Kiek bi-j: bonne. |
| HEUDEN | [uutspr.: heunn] hoeden. “De beeste heunn”. |
| HEUJEN | 1) hooien. “Ze bunt an ’t heujen in de weide”. 2) “Neet hen heujen hoven” – niet zo erg hoeven opschieten. “Doot ’t toch kalm-an; i-j hooft toch neet hen heujen!”. |
| HEUREN | “Dat heurt zich neet” – dat is ongepast. |
| HIEMEN | hijgen. “Hee hef hard elopene; heur ‘m ’s hiemen”. Kiek bi-j: boekslagen, hechten. |
| HIEPE | korte handbijl met breed blad. Kiek bi-j: iep, iepe. |
| HILDE | zolder boven de koestal. “De mansleu slaopt nog in ’t heuj op de hilde; ’t is ok zonnen warmen zöndag!”. |
| HIMMAOL | helemaal. “Hee hef himmaol gin geld”. |
| HINNEMAN | deugniet. “Ik zal dén hinneman ’s ne afjach geven”. Kiek bi-j: smakkerd, strempel. |
| HIPKEN | (gezegd van vogels) trippelen. “Veldhoondere hipken deur de vore met zaod”. |
| HIPSENPEUTJEN | onderste deel van de poot van een geslacht varken. “Ze hadden arftensoep met hipsenpeutjes”. |
| HISPEL | mager persoon. “Foi, wat is Jannao toch mager ewordene; wat ne hispel!”. |
| HITTEPETIT | kwiek, modieus meisje. “Noh! Rieksken is ne hittepetit; door is Marie moor ne pollesoeze bi-j!”. |
| HIZZEBIZZE | over-ijverige vrouw. “Jannao is ne hizzebizze van ’n mense: wat ze met de hande liekezet, stöt ze met ’t gat weer umme”. |
| HODDEL | mager (in het gezicht), hologig. “Wat zilt dén man der toch hoddel oet”. |
| HOED | 1) huid. “Den groezel trok mi-j aover de hoed a’k der an denke”. 2) “Dat völt mi-j kold op de hoed” – dat treft me onaangenaam en plotseling. 3) “Iemand an de hoed kommen” – iemand kwetsen. 4) “Hee veult zich sloereg in de hoed” – hij voelt zich niet lekker. |
| HOEKE | “Op de hoeke” – gehurkt. “Hee zat in den hook op de hoeke”. |
| HOEKE-DAALSNUS, HOEK-DAALSNUST | (schertsend) hoop uitwerpselen. “Kiek maor uut; dalek trae i-j nog in ’n hoeke-daalsnus!”. |
| HOEKE-DALE | 1) “Hoeke-dale gaon” – hurken om zijn/haar behoefte te doen. “Achter den boom gink Jannao altied hoeke-dale veurat ze naor de karke henging”. 2) “‘Lange, lange riege; Korte, korte stiege; Lange, lange rozenkrans; Hoeke-, hoeke-dale-dans’, zingt de kindere en dan hoekt ze allemaole dale”. |
| HOEKEN | 1) op de hurken gaan zitten. “Vader hoekken effen, too-t-e in de karke was”. 2) “Zitten te hoeken” – uit verveling binnen zitten. “Met dat slechte weer zit de meeste leu bi-j den heerd te hoekene”. |
| HOES | 1 ) “Neet naor hoes toe gaon; Neet naor hoes too gaon; Of de flesse mot underste baoven staon!” (bruilofts-, feest-, drankrijmpje). 2) “’n Los hoes” – boerderij waarin woon- en bedrijfsgedeelte niet van elkaar gescheiden zijn door een muur. “Paoter Reinders O.F.M. is geboorne in ’t losse hoes dat noo in Arem steet in ’t Openluchtmuseum”. 3) “’t Huusken” – de WC. “Wat zit i-j daor toch te schuiken, mo’j soms naor ’t huusken?”. Kiek bi-j: huus. |
| HOESBRAND | [Herv.] brandstof. “Vrogger wodn der ’s harfs holt ehouwen veur hoesbrand”. |
| HOESBROED | enige dochter die op de boerderij zal introuwen. “Jao, Merie is door de hoesbroed”. |
| HOESKUNDEG | bekend met de gang van zaken in een gezin. “Laot aer maor inheren bi-j dee leu; zee is ter hoeskundeg”. |
| HOESLOOK | huislook (Sempervivum tectorum). “Weenink had nog lange hoeslook in den hof staon” |
| HOESPLAATSE | boerderij.”’t Hunink, ’t Hommelink en ’t Braokman heurt ok tot de olde hoesplaatsen en zo bunt ter völle meer”. |
| HOESZITTEND | inwonend. “Hoeszittend heurt ze der bi-j”. |
| HOETER-DE-KOET | hals-over-kop, in allerijl. “Oze koo worden hoeterdekoet melk; der was gin tied meer um der dreuge streiinge onder te doone”. |
| HOLDEN | 1) “’t Höldt ter nogal veur” – het duurt tamelijk lang. 2) “De radio höldt van raégen” – de radio voorspelt regen. |
| HOLT | 1) hout. 2) houtgewas, bosschage, struiken. “’t Zut zo blikkereg deur ’t holt”. |
| HOLTDOEVE | houtduif (Columba palumbus). “I-j könt jonge holtdoeven ’t beste op ’t nus vangen”. |
| HÖLTEN | van hout. 1) “Da’s ne höltene leppel”. 2) “Ne hölten kruus” – een gevelteken. “Höltene kruze staot op de huze van de boeren, maor mangs ok op de schoppen en varkensleupers”. |
| HOLTEN MISSE | Kerkdiensten in de Goede Week waarbij klepper/ratel gebruikt wordt i.p.v. altaarbel |
| HOMPE | homp; groot stuk. “Ne hompe vleis op den telder”. |
| HON | wat voor een. “Hon huus is dat?” ”Honne bokse?” “Honnen hond?”. Kiek bi-j: bon. |
| HONDEDRAF | “Met ne hondedraf” – op een sukkeldrafje. “Hee kwam zo met ne hondedraf anlopen”. |
| HONDEKORE | hondekar. “Kobus met de hondekore”. |
| HONDEMISSE | [Vra.] “Ne hondemisse kriegen” – een uitbrander krijgen. “Ze hef ne hondemisse ekregene van soezen en waejen”. |
| HONDEPÖLLE | de (uitgebloeide) bloemen van de paardebloem. “De weidens staot vol hondepölle”. Kiek bi-j: hondetonge. |
| HONDETONGE | [Zie.] paardebloem (Taraxacum officinale). Kiek bi-j: hondepölle. |
| HONDSRINGE | “Hondsringen hemm” – (in het gezicht en nek) een ontstoken huid hebben. “A’j hondsringen hebt, is wassen met merriemelk ’t beste”. |
| HONNEER | wanneer. “Honneer gao’j naor huus hen?”. |
| HONNEGZEUTEN | bepaald soort zoete appel. “Lus ow ne honnegzeuten?”. |
| HOO | “Hoo of te boo” – hoe dan ook. “Hoo of te boo; wi-j hebt ‘m nooit weer esprokkene”. |
| HOOD | 1) hoed. “Ik hebbe den hood vergettene”. “Leu met hoge heu”. 2) “Ne blikken hood op hemm” – failliet zijn. “Gradus hef ne blikken hood op; hee hef niks meer”. |
| HOOK | 1) hoek. “Smiet ’t moor in den hook” 2) buurt. “Den helen hook heurt bi-j ’t feest”. Kiek bi-j: tute. |
| HOONDERDUUTS | “Hoonderduuts praoten” – wartaal spreken. “Wat pröt dén noo weer veur hoonderduuts”. |
| HOONDERE (mv.) | kippen. “‘Moder, kriege wi-j nog ’n ei?’ Niks der van, want de hoonderen hebt ’t gat naor ’t darp staon!'” de eieren moeten verkocht worden). |
| HOONDEREI | kippeëi. “Ik heb lever ’n broen hoonderei. Kiek bi-j: tiek-ei. |
| HOONDERGAT | gat in de grote deeldeur waardoor de kippen vroeger naar binnen en buiten konden. “’t Jeg aover de daele hen; stop i-j ’t hoondergat is dichte met ne kladde heuj”. |
| HOONDERKREMER | handelaar in kippen. “Hee deed zich ’t tuug van nen hoonderkremer an met ne marse op de rogge”. |
| HOONDERVEULER/ HOONDERKNIEPER | kippensexer. “Jan Willem was vrogger ne hoonderveuler”. |
| HOOP | “Heupken scheten” – knikkerspel. “Met heupken scheten mot iederene ’n paar knikkers inzetn; dee wodt op ’n heupken estapeld, woorumme ’n kringesken etrokkene wodt. Dan mo’j zeen of i-j met ne stuiter ’t heupken raken könt vanaf de mäöte. De knikkers dee-t dan buten den kring rolt, bunt veur ow”. |
| HOOR | “De heure op ’t ende hemm staon” – kwaad zijn. Kiek bi-j: koeve. |
| HOORN | “De heurne” – gevelteken op het dak. “De heurne bunt kats verrot; zonne olde braaske van ne boerderi-je is dat al”. |
| HOPKEN | dansen. “Laot de jonges en deerns nog maor luk hopken; ’t geet nog zo mooi”. |
| HÖPPE | 1) heup. “Hee hef ’t op de höppen”. 2) “Der bunt ter heupe die ’t op de höppe hebt um bi-j ’n ander den telder heupend vol te doone; ik hoppe dat ze der ne hoop las van kriegt”. |
| HORK | stugge, eigenwijze man. “Met dén hork keij niks veur mekare kriegen”. |
| HORRE | 1) raamwerk met vliegengaas 2) kleine ratelaar (Rhinanthus minor). “Horre bleujt in de rogge; de bleumpkes bunt gael”. |
| HORTE, HOTTE | (een tijd) lang. “Ne hotte wachten”. “’n Hötjen” (een poosje). |
| HOUWEN | 1) slaan. “Hee is begonnen met houwen”. “Houw ‘m ’s veur de kop veur; dan höldt e de bek wal dichte”. 2) vellen, kappen. “Ne boom houwen”. “Holt houwen”. |
| HOUWKLOOT | tol. “De jonges bunt op den brink an ’t spöllen met de houwkloot”. Kiek bi-j: fuupken, vodde. |
| HOVEERDI-J | “‘Hoveerdi-j, wat plaog i-j mi-j’, zeg i-j tegen ’n maeken dat mooi wil waezen en dus piene mot lienn”. |
| HULZEKRABBE | hulst (Ilex aquifolium). “Der bunt zo völle getelings dat de hulze-krabben de roo-e baezen kwiet bunt”. |
| HUMPKESSOEP | soep met worst, vlees en stukjes snijbonen. “I-j könt neet raonn wa’w kriegt: humpkessoep”. |
| HUPS | 1) “’n Hups wiefken” – een charmante, leuke vrouw. “Hee hef ’n hups wiefken, da’s wisse”. 2) “’n Hups ende” – een flink eind. “Van hier naor Beltrum is een hups ende te voot!”. 3) “Hups warm”. “’t Was hups warm met ’t heujen”. 4) “Hups mooi” -buitengewoon mooi. “’t Is hups mooi weer vandage”. “Da’s ’n hups mooi pötjen”. |
| HUTTENTUT | huttentut (Camelina sativa). “Huttentut wodn ebroekt veur bessems; met huttentutbessems vaegden ze ’t veurhoes an”. Kiek bi-j: botterzaod. |
| HUUS | Kiek bi-j: hoes. |
| HUUSHENNE | vrouw die atlijd thuis zit; huismus. “’t Leefste blif ze in huus, dee huushenne’ . |
| HUVEN | metalen bak, korf. Verg.: zaejhuven. |